«Charlie Hebdo: στο Πύρινο Δίπολο μεταξύ της Ελευθερίας της Έκφρασης & της Θρησκευτικής Ελευθερίας»

Γράφει η Νικολένα Καλαϊτζάκη

Οι έννοιες της δημοσιογραφικής δεοντολογίας, αλλά και ηθικής, ευρύτερα, συνδέονται άμεσα με την κουλτούρα στο πλαίσιο της οποίας αναπτύσσονται και βρίσκουν εφαρμογή. Το πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ενσωματώνουμε και εφαρμόζουμε πρακτικές ηθικής και ηθικούς κανόνες, έρχεται σε συνάρτηση με όλες τις δομές και τους άξονες - αναφορικά στοιχεία μέσα από τα οποία διαρθρώνεται μια κουλτούρα, αλλά και χαρακτηρίζεται -. Πάραυτα, η δημοσιογραφική θεωρία της ηθικής, σήμερα, αναζητά να βρει και να προσδιορίσει τις παγκόσμιες νόρμες και τα μοτίβα στα οποία κινούνται τα μιντιακά συστήματα στις διάφορες, ανά τον κόσμο, κουλτούρες (Plaisance & Hanitzsch, 2012, σ.641), κατευθυνόμενη από την ιδέα της σύστασης και εφαρμογής μίας περισσότερο εκσυγχρονισμένης - μη παρωχημένης - δημοσιογραφίας, τοποθετημένης στο πρίσμα της παγκόσμιας εμβέλειας του σύγχρονου πλουραλιστικού κόσμου (Ward,  2009, σ.138). 

Mέσα στον αναπαλμό των μεγάλων αφηγήσεων περί ηθικής, με γνώμονα την παρατήρηση και στόχο την εμβάθυνση σε ζητήματα δεοντολογίας και ελευθερίας της έκφρασης, σε επίπεδο θεωρητικό, αλλά και πρακτικό, ως ανακύπτουν από τα μέχρι στιγμής δεδομένα της ειδησεογραφικής καταγραφής, το παρόν άρθρο, εστιάζει στην περιπτωσιολογική μελέτη της δημοσίευσης των σατιρικών σκίτσων του προφήτη Μωάμεθ από την εφημερίδα Charlie Hebdo που είχαν ως αποτέλεσμα την εξέγερση του ισλαμικού κόσμου και που οδήγησαν στο τραγικό συμβάν της μετέπειτα αιματηρής τρομοκρατικής επίθεσης. Ένα ιστορικό συμβάν που από πολλούς δημοσιογράφους ερμηνεύτηκε ως στοχευμένη επίθεση ενάντια στην ελευθερία του λόγου, αναζωπυρώνοντας την διαμάχη μεταξύ της ελευθερίας της έκφρασης και της θρησκευτικής ελευθερίας, προκαλώντας αντικρουόμενο, πύρινο χάσμα ιδεών μεταξύ του ανατολικού και του δυτικού κόσμου (Oboler, 2015, σ.1, Wolska-Zogata, 2015, σ.353). Με αφετηρία το Charlie Hebdο, επιχειρείται μια ενδοσκόπηση σε ζητήματα πλαισίωσης αντίστοιχης φύσης θεμάτων από τα ΜΜΕ και κατ’επέκταση η πολιτισμική πλαισίωση ζητημάτων που αγγίζουν θεμελιώδεις ηθικές αρχές και αξίες, όπως είναι η ελευθερία της έκφρασης και το δικαίωμα της ανεξιθρησκίας. 

Charlie Hebdo• Σκιαγράφηση & το Πλαίσιο της Τρομοκρατικής Επίθεσης

Προκλητικό και τολμηρό από τις απαρχές του, το για πολλούς αμφιλεγόμενο, γαλλικό, αριστερής ιδεολογίας, σατιρικό περιοδικό Charlie Hebdo, στην μακρόχρονη πορεία του, από την δεκαετία του ’70, μέχρι και σήμερα, συνεχίζει να ιντριγκάρει συστηματικά - αυτή είναι η κατευθυντήρια γραμμή του άλλωστε - την παγκόσμια κοινή γνώμη, θίγοντας με ισχυρά καυστικό τρόπο θέματα εξουσίας, πολιτικής, εκκλησίας και θρησκευτικά φρονήματα (Oboler, 2015, σ.3, Miera & Pala 2009, σ.388). 

Περίοπτη θέση στην κριτική του, κατείχε εξαρχής - μεταξύ άλλων θρησκειών -, το Ισλάμ με αρκετές αναφορές και σατιρικές ‘’επιθέσεις’’, ανά τον χρόνο, όπως ήταν για παράδειγμα η δημοσιοποίηση της «ειδικής έκδοσης» που αναπαρήγαγε τα περίφημα 12 σκίτσα της Δανίας που σατίριζαν τον προφήτη Μωάμεθ. Σκίτσα που προκάλεσαν ‘’σύγκρουση πολιτισμών’’ μεταξύ ανατολής και δύσης, εξεγείροντας τον ισλαμικό κόσμο και την παγκόσμια κοινή γνώμη, αναφύοντας πολλαπλά ηθικά ερωτήματα, σε ένα πάλεμα εξισορρόπησης των δυνάμεων μεταξύ της ελευθερίας της έκφρασης και του θρησκευτικού σεβασμού (Starrett, 2006, σ.27, Miera & Pala 2009, σ.388, Hussain, 2007, σ.112-113).

Στην επίμαχη έκδοση της Charlie Hebdo (2006) πρωταγωνιστής είναι ο προφήτης που παρουσιάζεται να βαστά αγανακτισμένος τα δυο του χέρια στο κεφάλι αναφωνώντας: «Είναι δύσκολο να σε αγαπούν ανόητοι» (Miera & Pala 2009, σ.388). Να σημειωθεί πως οι μουσουλμάνοι απαγορεύουν την όποια απεικόνιση του προφήτη - και δη χιουμοριστικά -, τόσο από τους ίδιους - και πόσο μάλλον από αλλόθρησκους - (Brahm & Modood, 2009, σ.4). Η απάντηση της εφημερίδας στις θυμωμένες αντιδράσεις τους ήταν η εξής: «Σκοπός (μας), είναι να αποδείξουμε πως η ελευθερία της έκφρασης θα πρέπει να είναι ισχυρότερη από τον εκφοβισμό» (Miera & Pala 2009, σ.388). 

Κάποια χρόνια μετά, και ενώ η Charlie Hebdo είχε προβεί εκ νέου σε τολμηρές ‘’αντι-ισλαμικές προκλήσεις’’ μέσα στην «απόλυτη ελευθερία» που χαρακτηρίζει την δράση της, τα γραφεία της, στις 7 Ιανουαρίου του 2015, δέχτηκαν τρομοκρατική επίθεση με τραγικό απολογισμό 12 νεκρούς και πολλούς τραυματίες. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες που συνέλλεξε η γαλλική αστυνομία και οι δημοσιογράφοι (υπάρχει μάλιστα και video από την στιγμή της διαφυγής των δραστών μετά από την επίθεση διαθέσιμο από το ειδησεογραφικό πρακτορείο Premieres Lignes), οι τρομοκράτες εισέβαλλαν βίαια στον χώρο φωνάζοντας  «Allahu Akbar! / O Θεός είναι μεγάλος!» και εξαπέλυσαν πυρ. 

Για μια απίστευτης βαρβαρότητας τρομοκρατική επίθεση έκανε λόγο ο πρόεδρος της Γαλλίας, Francois Hollande, ενώ η Εθνική Ένωση Δημοσιογράφων της Γαλλίας μίλησε για απόπειρα δολοφονίας του ελεύθερου τύπου, με την γενική γραμματέα, Michelle Stanistreet να δηλώνει πως η συγκεκριμένη εφημερίδα αποτελούσε ανέκαθεν στόχο για ανθρώπους που θέλουν να καταπνίξουν τη δημοκρατία και την ελευθερία του λόγου.

Η Επόμενη Μέρα Όπως Ανήκε στα ΜΜΕ

Ομόφωνα την αλληλεγγύη τους στους δολοφονηθέντες συναδέλφους τους καρτουνίστες εξέφρασαν τα ευρωπαϊκά περιοδικά. «Οι εφημερίδες σε ολόκληρο τον κόσμο περιστρέφονται γύρω απ’τη Charlie Hebdo, την γαλλική σατιρική εφημερίδα που χτυπήθηκε από τρομοκρατική επίθεση την Τετάρτη και κατά την οποία 12 άνθρωποι σκοτώθηκαν», σημειώνει η Huffington Post, με πλήθος εφημερίδων από τη Μ.Βρετανία, τη Γερμανία, τη Γαλλία και τον Καναδά, να μεταφέρουν στις φυλλάδες τους τις αντιδράσεις της κοινής γνώμης και την στήριξη τους. 

Το Twitter, λίγες μόνο ώρες μετά την επίθεση πλημμύρισε με το hashtag #JeSuisCharlie (Είμαι Charlie) αναφέρει η Huffington Post (Wolska-Zogata, 2015, σ.355-356). Και πράγματι, έως τις 9 Ιανουαρίου του έτους, το hashtag αλληλεγγύης και στήριξης στα θύματα και στο δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης του τύπου, είχε σημειώσει αριθμό ρεκόρ στην ιστορία της πλατφόρμας, ξεπερνώντας τις 5 εκατομμύρια αναφορές (Giglietto & Lee, 2015, σ.1). Από την άλλη, υπήρξαν και τα hashtags #JeNeSuisPasCharlie (Δεν είμαι Charlie) και #JeSuisAhmed, που εμφανίστηκαν με ιδιαίτερα μικρή συχνότητα (Αn, Kwak, Mejova, Alonso S.D.O & Gomez F., 2015, σ.6).

Aξιοσημείωτος είναι ο χειρισμός της υπόθεσης από τα μεγάλα αμερικάνικα μέσα, τα οποία - για λόγους ασφαλείας - απέφυγαν να αναπαράξουν τα επίμαχα σκίτσα. Χαρακτηριστικά, οι New York Times και το CNN αρκέστηκαν στην απλή περιγραφή τους - επιθυμώντας να μην προσβάλλουν θρησκευτικές ευαισθησίες -, στον αναβρασμό μιας κατάστασης που μάχεται στο δίπολο μεταξύ της ελεύθερης έκφρασης και του θρησκευτικού σεβασμού. Με ένα τολμηρό σκίτσο που απεικονίζει ένα μεσαίο δάχτυλο να προεξέχει από το αιματοβαμμένο τεύχος του Charlie, εμφανίστηκαν οι Independent (Wolska-Zogata, 2015, σ.356).

Όπως με ευκολία μπορούμε να αναγνωρίσουμε, το Charlie Hebdo μετά από την τρομοκρατική επίθεση, μετουσιώθηκε για τη Δύση στο απόλυτο σύμβολο της πάλης για την ελευθερία της έκφρασης, με εκατοντάδες δημοσιογράφους, πολιτικούς και δημόσια πρόσωπα να ενώνουν τις φωνές τους και να αποδοκιμάζουν την δολοφονική πράξη (Wolska-Zogata, 2015, σ.356,359-360). Η υποστηρικτική δε στάση στο Charlie, για το κάθε ένα από τα μέσα, έδωσε πατήματα για περαιτέρω αναζητήσεις, με τις έννοιες της πολυπολιτισμικότητας, της εθνικής ταυτότητας, της ανεξιθρησκίας, της ανεκτικότητας και της πραγματικής ελευθερίας να μπαίνουν στο στόχαστρο (Berkowitz & Eko, 2007, σ.779). 

Ειδικότερα, τα ευρωπαϊκά μέσα έδωσαν έμφαση στο ζήτημα της ομαλής ενσωμάτωσης των μουσουλμάνων στην Ευρώπη προβαίνοντας σε αναφορές για την τρομοκρατία και τον ισλαμικό εξτρεμισμό θωρώντας συχνά τους μουσουλμάνους μετανάστες ως απειλή για την ευρωπαϊκή κουλτούρα. Από την άλλη, η μη κεντρική ευρωπαϊκή στάση των ΜΜΕ, αναγνώρισε στο Charlie, προσβλητικό περιεχόμενο διαποτισμένο από ισλαμοφοβικές και άλλες ρατσιστικές τάσεις. Αντιθέτως η Δύση υποστήριξε την ιδέα πως το Charlie δεν στράφηκε μεμονωμένα στο Ισλάμ, αλλά γενικότερα σατιρίζει «τους πάντες και τα πάντα», με τα αμερικάνικα μέσα να δίνουν χώρο για πολλαπλές κριτικές προσεγγίσεις  (Wolska-Zogata, 2015, σ.360).

Tα Σκίτσα του Μωάμεθ στο Πύρινο Δίπολο μεταξύ της Ελευθερίας της Έκφρασης & της Θρησκευτικής Ελευθερίας

Κι όμως, παρότι το Charlie Hebdo έγινε, εξαιτίας της τρομοκρατικής επίθεσης, ο κόκκινος φάρος στο δίπολο της διαμάχης μεταξύ της ελευθερίας της έκφρασης και της θρησκευτικής ελευθερίας στο πεδίο της σύγκρουσης μεταξύ των μουσουλμανικών και των φιλελεύθερων - δημοκρατικών αξιών, όπως η ιστορία δείχνει, η ρίζα του κακού μας πηγαίνει πίσω στη Δανία, όταν το 2006 κυκλοφόρησαν από τη δανέζικη εφημερίδα Jyllands-Posten τα πρώτα, σε παγκόσμια αποκλειστικότητα, σατιρικά σκίτσα με τον προφήτη (Brahm & Modood, 2009, σ.443, Oboler, 2015, σ.8). Ένα γεγονός που οδήγησε την εξωτερική πολιτική της Δανίας στην πιο δεινή της κρίση, από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, σπέρνοντας θανάτους, πόλεμο κατά των ΜΜΕ, εμπρησμό πρεσβειών και ολικό μποϊκοτάζ δανέζικων και νορβηγικών προϊόντων εντός της εμβέλειας του μουσουλμανικού κόσμου (Lindeklide, Mouritsen & Zappata, 2009, σ.291-292). 

«Η ελευθερία της έκφρασης θα πρέπει να νοείται ως κάτι απόλυτο και απεριόριστο», δήλωσε ο εκδότης της Jyllands-Posten. Σε αντιδιαστολή επέρχεται το αντεπιχείρημα των Tariq Moddod και Bhikhu Parekh για να τονίσει ότι υπάρχουν όρια στην ελευθερία της έκφρασης και η προστασία των ειδικών ομάδων και των μειονοτήτων συγκαταλέγονται σε αυτά. Όμως, κι ο ίδιος ο ποινικός κώδικας της Δανίας προσδιορίζει ως ποινικό αδίκημα την δημόσια προσβολή των θρησκευτικών πιστεύω της όποιας επίσημης θρησκευτικής κοινότητας - παρότι τα συγκεκριμένα σκίτσα κρίθηκαν τελικά αθώα - (Lægaard, 2007, b, σ.482-285). Στο σημείο αυτό, αξίζει να αναφερθεί πως η ενταγμένη στη δεξιά Jyllands-Posten, είχε υποστηρίξει τις περιοριστικές κυβερνητικές πολιτικές της Δανίας ενάντια στην μετανάστευση και υπήρξε ιδιαίτερα επικριτική ως προς τις μουσουλμανικές μειονότητες της χώρας (Lægaard, 2007, a, σ.148).

Γενικότερα, μπορούμε να παρατηρήσουμε πως τόσο στην περίπτωση της Charlie Hebdo, όσο και σε αυτή της Δανίας, η αντίδραση των φιλελεύθερων-δημοκρατικών ΜΜΕ, σε ένα γενικότερο πλαίσιο και με το καθένα να εφαρμόζει τις δικές του στρατηγικές - συχνά ανάλογες του πολιτικού προσανατολισμού τους (αριστερά/δεξιά) - στάθηκε υποστηρικτική και διεκδικητική ως προς το δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης και του τύπου. Και όχι μόνο δεν δίστασαν οι δημοσιογράφοι να εκφράσουν την αλληλεγγύη τους στους συναδέλφους τους, αλλά τόλμησαν να αναπαράξουν τα επίμαχα σκίτσα (Berkowitz & Eko, 2007, σ.1). Oι οξυμμένες αντιδράσεις του μουσουλμανικού κόσμου από την σκοπιά της δυτικής κουλτούρας, ειδώθηκαν ως μια πολυπολιτισμική κρίση, αναφύοντας εθνο-κοινωνικά διλήμματα στα πλαίσια ανάπτυξης της δυναμικής των πολυπολιτισμικών κοινωνιών που χαρακτηρίζουν την εποχή - με την μετανάστευση να αποτελεί μια συνήθη πραγματικότητα - (Lindeklide, Mouritsen & Zappata, 2009, σ.296).

Από την άλλη, αναφερόμενοι και στις δύο περιπτώσεις, ο ‘’προκλητικός’’/σατιρικός τρόπος παρουσίασης του προφήτη (π.χ. ο Μωάμεθ με τη βόμβα), ενέχει - και εξαιτίας της επικοινωνιακής δύναμης των ΜΜΕ -,  τον κίνδυνο στιγματισμού της ισλαμικής θρησκείας, αλλά και των πιστών της, συχνά μειονοτήτων σε άλλα εδάφη (όπως στη Γαλλία), αφήνοντας υπαινιγμούς περί βιαιότητας του Ισλάμ, και εκτοξεύοντας ριπές βλασφημίας εναντίον του, - συσχετίζοντας το ακόμα και με την τρομοκρατία - (Brahm & Modood, 2009, σ.430-431, Oboler, 2015, σ.7). Μέσα στην ελευθερία του επομένως, παρέχει αφενός πρόσφορο έδαφος για την σπορά ρατσιστικών διαθέσεων και κακοπροαίρετων μηνυμάτων απέναντι στην ισλαμική θρησκεία και τον λαό της (Lindeklide, Mouritsen & Zappata, 2009, σ.303). 

Ακόμη, το γεγονός ότι τα καρτούν σατιρίζουν το κεντρικό θρησκευτικό δόγμα του Ισλάμ, τον ίδιο τον προφήτη, και όχι γενικά την ισλαμική θρησκεία, συνιστά για πολλούς ένα στοχευμένο, δυνατό χτύπημα (Lægaard,2007, b, σ.489). Και όπως εύστοχα σημειώνει ο Greenberg, τα σκίτσα, όταν λειτουργούν ως εργαλείο των ΜΜΕ, γίνονται φορείς μηνυμάτων του εκάστοτε κοινωνικού περιβάλλοντος, αντανακλώντας σε μικρό ή μεγάλο βαθμό τις αντικειμενικότητες και τις ταυτότητες που δρουν στο κέντρο του. Έχουν από τη φύση τους την δύναμη τόσο του να διαμορφώσουν αλλά και να επηρεάσουν συνειδήσεις (Greenberg, 2002, σ.185). 

Όμως για τον Jones (1980), ακόμα κι αν δεχτούμε ότι υφίσταται αυτή η προσβολή απέναντι στην θρησκεία, καμία ελευθερία δεν μπορεί να υπερνικήσει την σπουδαιότητα της ελευθερίας της έκφρασης, ενώ όπως παρατηρεί ο πολιτικός καρτουνίστας Daryl Cagle: «O ελεύθερος λόγος, θα πρέπει να είναι, εξορισμού ελεύθερος, αλλιώς δεν θα ήταν ελεύθερος λόγος» (Hussain, 2007, σ.114-5, Lægaard,2007, b, σ.487). Απαντώντας ακόμα στο επιχείρημα των μουσουλμάνων περί στοχευμένης επίθεσης στην θρησκεία τους (πολλοί μουσουλμάνοι έχουν την πεποίθηση ότι οι δυτικοί καλλιτέχνες δεν θα βεβήλωναν ποτέ τα δικά τους θρησκευτικά σύμβολα όπως κάνουν με τον Μωάμεθ), από τη μια είναι σεβαστή η αντίδραση τους, καθώς αντανακλά πλήρως την θρησκευτική κι ευρύτερη κουλτούρα τους που διέπεται από κάποιες συγκεκριμένες αρχές, όμως - από την σκοπιά του δυτικού φιλελεύθερου κόσμου-, το Ισλάμ είναι μια θρησκεία ανάμεσα σε πολλές άλλες και όλες είναι ισότιμες (Hussain, 2007, σ.113). Άλλωστε η Charlie, όπως και η Jyllands-Posten σατιρίζει και τις άλλες θρησκείες όπως για παράδειγμα τον Χριστιανισμό, τον Βουδισμό και τον Ινδουισμό και όχι αποκλειστικά το Ισλάμ - και αυτό θα πρέπει να το λάβουμε υπόψη - (Brahm & Modood, 2009, σ.433). 

Πολιτισμική πλαισίωση ζητημάτων ηθικής• Στο Επίκεντρο οι Ηθικές Αρχές, Αξίες & Δικαιώματα

Έρευνες έχουν δείξει πως η πλαισίωση ζητημάτων ηθικής από πλευράς των δημοσιογράφων, σε παγκόσμιο επίπεδο, συγκλίνει με τις ευρύτερες δομές της κουλτούρας στην οποία ανήκουν (ιδεολογικά, πολιτισμικά, κοινωνικά) με τους ίδιους συχνά να αντιμετωπίζουν στο έργο τους πολλαπλά ηθικά διλλήματα (Plaisance, Skewes & Hanitzsch, 2012, σ.654-655). Η πλαισίωση δε, ειδικά ζητημάτων θρησκείας, αποβαίνει σε επικίνδυνη υπόθεση σε χώρες που χαρακτηρίζονται από θρησκευτικό σεχταρισμό, αλλά ακόμα και στις πιο ειρηνικές τα ΜΜΕ στο σύνολο τους τείνουν να είναι ιδιαίτερα προσεκτικά στον χειρισμό τους όταν θίγουν θέματα θρησκευτικής πίστης. 

«Οι δημοσιογράφοι θα πρέπει να είναι ελεύθεροι να καλύπτουν θέματα θρησκείας χωρίς εκφοβισμό…με τις αποφάσεις τους να μην προσδιορίζονται από τον φόβο της βίας ή την καταδίωξη, αλλά από την προσωπική επαγγελματική και ηθική τους κρίση» υπερτόνισε ο Aidan White, διευθυντής του Δημοσιογραφικού Δικτύου Ηθικής στο Παγκόσμιο Δίκτυο Συντακτών, αναφερόμενος στο φλέγον ζήτημα της δημοσιογραφικής προσέγγισης της θρησκείας (Marthoz, 2013).  

Στη Γαλλία του Charlie Hebdo, όπως και σε όλες τις φιλελεύθερες - δημοκρατικές χώρες και αυτές της δύσης, οι αρχές της «Ελευθερίας - Ισότητας - Αδελφότητας» πρωτοστατούν στo πλαίσιo της εφαρμογής της φιλελεύθερης θεωρίας του Τύπου που άρχισε να αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα με σκοπό την προστασία των ελευθεριών του πολίτη. Εξελίχθηκε έπειτα, μέχρι και σήμερα, σε τόπο όπου εδρεύουν μέσα σε άλλα: η θεωρία περί κοινωνικής ευθύνης του τύπου, η καθολικότητα, η αντικειμενικότητα και η προστασία των πανανθρώπινων δικαιωμάτων - ανάμεσα τους η ελευθερία της έκφρασης και το δικαίωμα της ανεξιθρησκίας -  (Brahm & Modood, 2009, σ.429, Ward, 2008, σ.139-140). 

Παρατηρώντας την φιλελεύθερη δημοσιογραφική κουλτούρα της Γαλλίας, βρίσκουμε πως - κατά παράδοση - τείνει στο πεδίο της ‘’έκθεσης των ιδεών’’ περισσότερο, παρά στην ‘’αφήγηση των γεγονότων’’. Είναι μια δημοσιογραφία της έκφρασης παρά της παρατήρησης, με την ελευθερία της έκφρασης και του λόγου ν’ αποτελούν αρχές και αξίες βαθιά ριζωμένες στην ουσία της (Berkowitz & Eko, 2007, σ.781,785, Eko & Berkowitz, 2009, σ.184).

Παρόλα αυτά, προβαίνοντας σε μία κριτική θεώρηση επί των πραγμάτων, αυτή η ροπή της φιλελεύθερης κουλτούρας του τύπου και δη της νεοφιλελεύθερης, να χρησιμοποιεί τις καθολικές αξίες ως γνώρισμα της - σχεδόν κτήμα της - σε σημείο επιβολής των ιδεών και των αρχών της σε άλλες κουλτούρες και αρχές, έχει πολλάκις κατηγορηθεί για ηγεμονισμό, ιμπεριαλισμό και ευρω-κεντρικότητα. Χαρακτηρίστηκε ακόμα και ως «πολιτιστική προπαγάνδα» (Ward, 2008, σ.141-142). 

Στις νεοφιλελεύθερες περιπτώσεις της Charlie Hebdo και της Jyllands-Posten, βρίσκουμε σε πλήρη κυριαρχία το δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης. Από την άλλη, θα μπορούσαμε να νοήσουμε πως θίγεται - σε μικρό ή μεγάλο βαθμό - το δικαίωμα της ανεξιθρησκίας. Θυσιάζεται στον βωμό του λαϊκισμού που διέπει την κουλτούρα της χώρας, αφήνοντας μάλιστα εκτεθειμένες και απροστάτευτες τις όποιες μουσουλμανικές μειονότητες, εντός και εκτός της (Oboler, 2015, σ.6,13). 

Όμως και οι ίδιες οι ηθικές αρχές και αξίες της Ελευθερίας, της Αδελφότητας και της Ισότητας, έχουν από τη φύση τους τρωτά σημεία. Γιατί η Ελευθερία, για παράδειγμα, που καταδικάζει μεταξύ άλλων την όποια απόπειρα λογοκρισίας και καταπάτησης του δικαιώματος για ελεύθερη έκφραση και ανεξιθρησκία, αυτομάτως επιτρέπει από την άλλη, σε όσους το επιθυμούν, να δημοσιοποιήσουν ακόμα και προσβλητικό υλικό για κάποιους άλλους, κάνοντας νόμιμη χρήση του δικαιώματος  της ‘’ελευθερίας’’ τους.

Κατ’ επέκταση, η δεύτερη αρχή, αυτή της Αδελφότητας, βάλλεται - σε μικρό ή μεγαλύτερο βαθμό -, καθώς φαίνεται να ταυτίζεται περισσότερο με την ‘’προτίμηση’’, παρά με την ουσιαστική αποδοχή της διαφορετικότητας, ενώ η αρχή της Ισότητας τελείται στην πράξη όταν όλοι αντιμετωπίζονται ως ίσοι, μέσα στην διαφορετικότητα τους, πέρα από διακρίσεις και ρατσιστικά χωρίσματα. Αναγνωρίζοντας προς όλους το δικαίωμα συμμετοχής στα κατοχυρωμένα πανανθρώπινα δικαιώματα - με την ελευθερία της έκφρασης και το δικαίωμα της ανεξιθρησκίας, τόσο να κυριαρχούν, και συχνά να αντιπαλεύουν - (Brahm & Modood, 2009, σ.429).

Επίλογος

Η δημοσίευση των σατιρικών σκίτσων του προφήτη Μωάμεθ από την Charlie Hebdo, καθώς και από άλλα δημοσιογραφικά μέσα της μετα - Χριστιανικής Ευρώπης, προκάλεσε αληθινή «σύγκρουση πολιτισμών», μεταξύ ανατολής και δύσης, με τον φύσει εικονομαχικό Αραβο-Ισλαμικό κόσμο να εξεγείρεται και να φτάνει, ακόμα και στην ακρότητα της διενέργειας μιας τρομοκρατικής πράξης, αντιτιθέμενος στην διαπόμπευση της ιερής θρησκευτικής του πίστης. Στο σημείο αυτό, δόκιμο είναι να καταστεί σαφές, πως η αιματηρή αυτή τρομοκρατική επίθεση, δεν συνιστά μια συντονισμένη ενέργεια από πλευράς ολόκληρου του μουσουλμανικού κόσμου, αλλά από μια φανατική μερίδα οπαδών του, αλλιώς γίνεται ένας λανθάνων και ρατσιστικής καταβολής συσχετισμός της θρησκείας του Ισλάμ και των πιστών της με την τρομοκρατία.

Το δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης και του λόγου, συνιστά από την άλλη, για την Γαλλία του Charlie και για όλες τις φιλελεύθερες δημοκρατικές χώρες και αυτές της δύσης, μια αρχή αδιαπραγμάτευτη που είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την δημοσιογραφική και ευρύτερη κουλτούρα τους. Μολονότι η συσπείρωση της παγκόσμιας κοινής γνώμης, στην περίπτωση Charlie, τείνει σχεδόν ολοκληρωτικά στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων της έκφρασης και του λόγου της γαλλικής εφημερίδας - και με την τρομοκρατία σε κάθε περίπτωση να καταδικάζεται ως μέθοδος τιμωρίας και συνάμα διεκδίκησης αξιών -, χρήσιμο είναι στα πλαίσια του σύγχρονου πλουραλιστικού κόσμου των πολλαπλών και διαφορετικών ταυτοτήτων, να υπάρξει αναγνώριση και από μεριάς της δύσης, των ηθικών αιτιών και αρχών που μπορεί να εξεγείρουν τον μουσουλμανικό κόσμο. 

Αξιολογώντας τις προσεγγίσεις που έλαβαν χώρα και από τις δυο πλευρές, όπως εύστοχα σημειώνει ο Starrett, φαίνεται στην πράξη πως πάσχουν αμφότερες από έλλειψη κατανόησης και διάθεσης για την ουσιαστική αποδοχή του διαφορετικού Άλλου - με τις έννοιες και τις αρχές της δημοσιογραφικής ηθικής, της ελευθερίας της έκφρασης και της θρησκείας να γίνονται το φλεγόμενο και συνάμα κάρπιμο έδαφος για περαιτέρω αναζητήσεις στην παγκοσμιότητα αυτή της σύγχρονης δημόσιας σφαίρας (Starrett, 2006, σ.27, Eko & Berkowitz, 2009, σ.181).

Κλείνοντας, όπως αναφέρει ο Gregory Starrett: «Εκείνοι που δεν κατανοούν τον λόγο που οι Μουσουλμάνοι αντιδρούν άσχημα στις προσβολές του Προφήτη τους, ή τον λόγο για τον οποίο οι Ευρωπαίοι θα μπορούσαν να βλάψουν τα ιερά, παραμένουν ακόμα στην ιδέα του απλησίαστου Άλλου. Όσοι από την άλλη, κατανοούν αυτές τις αντιδράσεις, είναι συχνά πολύ απασχολημένοι για να αφυπνίσουν τους άλλους για το δικό τους καλό», (Hussain, 2007, σ.114). Αυτή η παρατήρηση του Starrett, θα πρέπει να μας βάλει σε σκέψεις.

*H Νικολένα Καλαϊτζάκη είναι Ιστορικός της Τέχνης, ΜΑ Δημοσιογράφος και μέλος της AICA Ελλάδος.

Πηγές:

An, J. & Kwak, H. & Mejova, Y. & Alonso S.D.Oger, S., Gomez F., Br. (2015). Are you Charlie or Ahmed? Cultural pluralism in Charlie Hebdo response on Twitter

Berkowitz, D. & Eko L. (2007). Blasphemy as sacred rite/right. The Mohammed cartoons affair and maintenance of journalistic ideology. Journalism Stydies, Vol. 8, No 5

Brahm L, G. & Modood, T. (2009). The Muhammad cartoons and multicultural democracies. Ethnicities, 9(3): 427-447

Eko, L. & Berkowitz, D. (2009). Le Monde, French secular republicanism and the Mohammed Cartoons, The International Communication Gazette, 71:181

Hussain, A.J. (2007). The media’s role in a clash of misconceptions: The case of Danish Muhammad cartoons. The Harvard Journal of Press/Politics, 12(4): 112-130

Giglietto, F. & Lee Y. (2015). To be or not to be Charlie: Twitter hashtags as a discourse and counter-discourse in the aftermath of the 2015 Charlie Hebdo shooting in France. Selected Papers of Internet Research 16: The 16th Annual Meeting of the Association of Internet Researchers, Phoenix, AZ, USA/ 21-24 October 2015

Greenberg, J. (2002). Framing and Temporality in Politics Cartoons: A Critical Analysis of Visual News Discourse. Canadian Review of Sociology & Anthropology 39 (2): 181–98

Lægaard, S. (2007) a. The Cartoon Controversy as a case of Mulicultural Recognition. Contemporary Politics, 13(2): 147–64

Lægaard, S. (2007) b. The Cartoon Controversy: Offence, Identity, Oppression?. Political Studies 55, 481-498.

Lindeklide, L., Mouritsen & Zappata-Barrero, R. (2009). The Muhammad cartoons controversy in comparative perspective. Ethnicities, 9(3): 291-313

Marthoz, J.P. (2013). Extremists Are Censoring the Story of Religion, CPj, Available:https://cpj.org/2013/02/attacks-on-the-press-journalism-and-religion.php

Miera, Fr. & Pala S.V., (2009). The construction of Islam as a public issue in western European countries through the prism of the Muhammad cartoons controversy. Ethnicities, Vol. 9(3):383-408

Oboler, A., (2015). ‘’After the Charlie Hebdo Attack: The Line Between Freedom of Expression and Hate Speech’’. ResearchGate

Plaisance, P.L., Skewes, E.A. & T. Hanitzsch. (2012). Ethical Orientations of Journalists Around the Globe: Implications from a Cross-National Survey. Communication Research 39(5), 641-661.

Starrett, G. (2006). Cartoon Violence and a Clash of Civilization. Anthropology News, 7 (3): 27

Ward, St. (2008). Global Journalism Ethics: Widening the Conceptual Base. Global Media Journal -- Canadian Edition 1(1): 137-149.

Ward, St. (2009). Journalism Ethics. In K. W. Jorgensen & T. Hanitzsch (Eds.), Handbook of Journalism Studies (pp. 295-309). Sage Publications.

Whitehouse, G. (2009). Why Diversity Is an Ethical Issue. In L. Wilkins & C. G. Christians (Eds.) The Handbook of Mass Media Ethics (pp. 101-114). London/New York: Routledge.

Wolska-Zogata, I. (2015). The Story of Charlie Hebdo: An Analysis of European and American Newspapers, Mediterranean Journal of Social Sciences, Vol., No 2S5